Pasen nadert — en ik durf niet te beweren dat ik er iets van begrijp. Ieder jaar in de Goede Week loop en lees en leef en bid ik het verhaal opnieuw door; en hoe ik meer ik het me eigen maak, hoe vreemder het me toeschijnt; hoe vaker ik het hoor, hoe nieuwer het me in de oren klinkt. Het verhaal van de dood en verrijzenis van Jezus Christus maakt zo onmiskenbaar deel uit van onze culturele bagage — denk maar eens aan het immense (ook ‘seculiere’) succes van de Mattäus Passion — en toch weigert het een gemeenplaats te worden, een braaf cliché, een saaie, grijsgedraaide langspeelplaat. Integendeel, het blijft fascineren, schuren, knagen… De Veertigdagentijd ervaar ik steeds als één lange meditatie op dit mysterie, waarin ik door eenvoudige verstilling en versobering iets op het spoor probeer te komen van waar het om gaat. Ik probeer daar ieder jaar ook mijn lees- en luistergedrag op af te stemmen. Dit jaar beperkte mijn ‘vastendieet’ zich de facto tot Jezus van Nazareth van Paus Benedictus XVI, en Jesus Christ Superstar…
Dat mag als een vreemde combinatie klinken — en ik geef direct toe dat het in veel opzichten onvergelijkbare grootheden zijn. De paus schreef een ernstig en persoonlijk boek, vrucht van jarenlange studie en contemplatie, dat heel nauwgezet het leven van Jezus volgt. Andrew Lloyd Webber en Tim Rice schreven een speelse en eigentijdse rockopera, die het in veel opzichten niet zo nauw neemt met het leven van Jezus. Toch helpen beide maaksels mij enorm in mijn voortdurende poging om iets van het Paasmysterie te begrijpen. Niets ten nadele van het schitterende boek van de paus, maar Jesus Christ Superstar misschien nog wel het meest.
‘t Is — letterlijk — een langspeelplaat die ik wel grijsgedraaid heb, maar die evenmin aan zeggingskracht inboet. Ik heb het dan, voor alle duidelijkheid, over de soundtrack van de verfilming uit 1973, met Ted Neeley als Jezus en Carl Anderson als Judas. Er zijn vele versies van deze rockopera in omloop, maar deze vind ik veruit de beste. Het oorspronkelijke album uit 1970, met Ian Gillan van Deep Purple als Jezus, is me wat te braaf en vlak. In muziektermen: het rockt wel, maar het heeft geen soul. Voor mij is de verscheurde en vertwijfelde Judas van Carl Anderson wat dat betreft maatgevend:
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=dDzxn66W3uM]
Dit combineert de kracht van rock en de emotie van soul in een heerlijk rafelige instrumentatie. Dat laatste mis ik dan weer in latere versies, waaronder de ook op DVD nog volop verkrijgbare tv-film uit 2000. (Aan de belachelijke Nederlandse versie uit de Joop van der Ende-stal maak ik maar helemaal geen woorden vuil.) Die zijn vaak weer te pompeus en gelikt. Dat geldt niet alleen voor de muziek, maar ook voor de enscenering: de knipogen liggen er steeds wat al te dik bovenop. Van Pilatus wordt een SS’er gemaakt, van Kaiaphas en Annas een soort Gestapo-officieren, en van de interactie tussen Jezus en Judas spatten de homo-erotische vonken af. Geef mij liever de duizendmaal subtielere film uit ’73, met z’n bevreemdend minimalistische maar wonderschone woestijndecor. Waarin Pilatus gewoon een al-te-menselijke Romein is, de hogepriesters zich in absurdistische gewaden hullen, en van de interacties tussen Jezus en Judas óók de vonken afspatten, maar dan van verbittering en diepe genegenheid, zonder flauwe dubbelzinnigheden:
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=jkje4FiH9Qc]
En in de film zit nog iets dat in andere versies ontbreekt. En precies dat bracht mij afgelopen weekend, toen ik de film voor de zoveelste keer bekeek met mijn vrouw, weer een klein stapje dichter bij (of, maar net hoe je het bekijkt, wat verder af van) dat eeuwige Paasmysterie. En wel de vrolijke dramaturgie van de openingsscène. We zien de acteurs per bus arriveren in het Israëlische landschap dat het decor van de film gaat zijn. Uitgelaten en gemoedelijk worden de rekwiesieten van de bus geladen, de rollen worden met de kledingstukken verdeeld, men past de kleren, maakt zich op, oefent vast de dansjes.
[youtube=http://www.youtube.com/watch?v=vCfgnMNDcRo]
Op de eerste plaats relativeert deze scène natuurlijk de pretenties van de film: dit is ‘maar’ een hervertelling van het Paasverhaal, één van de vele en lang niet de meest diepzinnige of volledige, een moderne artistieke interpretatie die men vooral niet al te serieus moet nemen. Tegelijkertijd vormt deze opening een merkwaardig contrapunt met de meest dramatische scènes uit de film. Jezus’ gebed in de Hof van Olijven allereerst, waarin hij zich vertwijfeld afvraagt wat het nut van alles is.
“Why then am I scared to finish what I started
What you started – I didn’t start it
God thy will is hard
But you hold every card.”
En diezelfde vertwijfeling klinkt in de laatste bede van Judas:
“God I’m sick, I’ve been used
And you knew it all the time God
God! I never know why you chose me for your crime.”
De hartenkreet is hetzelfde: het is God die de kaarten heeft geschud, en wij hebben het maar uit te voeren, als pionnen op een schaakbord, al begrijpen we helemaal niets van de regels of opzet van het spel. Maar juist daarom is de openingsscène zo ironisch! Daarin zagen we de kaarten geschud worden, de rollen werden geheel onbezorgd verdeeld, en iedereen nam vrijwillig en zonder morren zijn positie op het schaakbord in. Iedere acteur had daar probleemloos een andere rol kunnen kiezen. Voelen wij ons niet soms allemaal gevangenen van een rol die we in feite zelf gekozen hebben? Hoe misleidend is het te denken dat dit verhaal deel van ons uitmaakt — in werkelijkheid maken wij deel uit van het eeuwig nieuwe verhaal; en we kunnen en zullen alle rollen spelen: de laffe Petrus, de radeloze Maria Magdalena, de hautaine Pilatus, de bange Kaiaphas, Judas… De bijvoeglijke naamwoorden zijn, net als de rollen, onderling inwisselbaar.
En aan het einde van de film keren de acteurs weer terug naar de bus. Ze zijn door het kruis verlost van hun rol. Judas stapt als laatste in — hij was ook de eerste die zich los had gemaakt van de groep. Maar niet alleen Judas, iedereen is de onschuld voorbij. De stemming is niet langer uitgelaten — maar opmerkelijk genoeg nog wel gemoedelijk, en op een vreemde manier zelfs vrolijk. Ik durf niet te beweren dat ik er iets van begrijp — maar ik weet toch dat het iets met Pasen te maken heeft.
